Барлық адамдар өз өмірлерінде, ерікті түрде немесе еріксіз түрде өлшемдерге тап болады. Мүмкін, қарапайым адам қолданатын өлшемдердің ең көп таралған түрі-массаны анықтау болар. Біз дүкеннен сатып алынған тауарлардың массасын, өз денеміздің массасын және т. б. таразы арқылы анықтаймыз.Біз дүкенге келгенде, маған осындай өнімді таразымен өлшеңіз деп өтінеміз, яғни біз тауардың салмағын анықтауымыз керек, бірақ бәріміз білетін, бірақ ұмыт қалған бір нюанс бар – салмақ Ньютонмен өлшенеді, ал біз нәтижені килограмммен болады деп күтеміз. Сонымен, бұл қалай болғаны? Біз өлшеуді (салмақ сөзінен), таразы деп аталатын өлшеу құралымен (салмақ сөзінен) анықтаймыз, ал нәтиже килограммен алынады, ал масса килограммен өлшенеді, яғни біз таразымен массаны анықтаймыз. Бұл мәселені талқылау үшін теорияға аздап тереңірек үңілу қажет. Сонымен, қарапайым сөздермен масса мен салмақ дегеніміз не?
Салмақ- бұл дененің тірекке немесе ілгішке әсер ету күші. Салмақ Ньютонмен өлшенеді. Салмақ ауырлық күшінің үдеуімен тығыз байланысты. Жер планетасындағы бұл мән шамамен 9,8 м/с2 құрайды және планетаның әр түкпірінде бұл шама әр түрлі болуы мүмкін, бұл ендікке, биіктікке, жер астындағы массивтік пайдалы қазбалардың шөгінділеріне және басқа факторларға байланысты. Яғни, салмақты өлшеу үшін өлшеу объектісінің қай жерде орналасқандығы маңызды, өйткені жердегі, немесе мысалы, Юпитердегі бір объектінің салмағы, және ауырлық күшінің үдеуі 24,79 м/с2 болатындығына байланысты мүлдем басқа мәндерді көрсетеді, бұл жерден шамамен 2,5 есе үлкен. Ауырлық күшінің үдеуі жоқ ғарыштық салмақсыздықта заттың салмағы 0 болады.
Масса- бұл нысанды қамтитын зат мөлшері. Масса килограммен өлшенеді. Масса – бұл жердегі, ғарыштағы өзгермейтін параметр. Массаның не екенін түсіну үшін мынадай мысалды қарастыруға болады:
– Ғарыштық салмақсыздықта салмағы 500000 кг болатын объект” қалықтайды” деп елестетейік, егер оның тірек нүктесі болса, ғарышкер бұл объектіні өзінен алыстата ала ма? Жоғарыда қарастырғанымыздай, бұл объектінің салмағы 0-ге тең, және бұл объектіні ғарышкерге итеру қиын емес сияқты, бірақ, өкінішке орай, ғарышкер салмағы 500000 кг болатын затты өзінен алыстата алмайды, өйткені масса өзгермеген параметр болып табылады және ғарышкерге бұл затты өзінен алыстату үшін оның бұлшық еттерінің әр бөлшегіне үдеу беру керек, ал заттың әрбір бөлшегі осы күшке қарсы тұруға тырысады, өйткені оның инерциясы бар, ал мұндай объектінің бөлшектері неғұрлым көп болса,масса да солғұрлым ауырлай түседі ,ал адамның бұлшықет күші мұндай энергияны өндіруге қауқары жоқ.
Масса мен салмақ ұғымын түсінгеннен кейін, біз қорытындылай келе айтарымыз таразы шынымен де іс жүзінде салмақты өлшейді, бірақ бізді объектінің салмағы емес, массасы қызықтыратындықтан, таразы шкаласының бағанасын реттегеннен кейін, таразы шкаласы салмақтан шамамен 9,8 есе аз мәнді көрсету керек, осылайша таразы салмақты өлшеп, массаның мәнін килограмммен анықтайды. Таразыдағы массаны өлшеу принципі ауырлық күшінің үдеуімен тығыз байланысты болғандықтан,біз білетіндей, ол жердің әртүрлі бөліктерінде өзгергендіктен, сенімді нәтижелерге қол жеткізу үшін, таразылар өлшеу жүргізілетін географиялық жерде орналасуы керек.
Сонымен қатар, салмақ пен масса ұғымдарын қатаң ажырату, негізінен ғылым мен техникада қолданылады, және көптеген күнделікті жағдайларда “масса” сөзін салмақ терминімен бірдей қолдана береміз. Әлемдегі метрологиялық ұйымдар “масса” терминінің орнына “салмақ” терминінің қолданылуы тоқтатылуы керек деп талап қоюда және массаға қатысты барлық жағдайларда “масса”термині қолданылуы керек.
Сонымен, мақаланы мұқият оқығандар үшін мен салмақ өлшеудің физикалық заңдарына негізделген ақша табудың қарапайым әдісімен бөліскім келеді. Сіз 1000 кг алтын сатып аласыз, мысалы, Душанбе қаласында, мұнда ауырлық күшінің үдеуі 9,7970 м / с2 құрайды, ал сіз бұл алтынды сату үшін өлшейсіз, мысалы Мурманск қаласында, мұнда ауырлық күшінің үдеуі 9,8255 м/с2 құрайды, өйткені өлшеу кезінде таразылар тікелей географиялық жерде орналасуына байланысты және ауырлық күшінің үдеу жылдамдығының айырмашылығына байланысты сіз 0,29% салмақ айырмашылығын аласыз, яғни сіздің 1000 кг алтыныңызға күтпеген жерден тағы 2,9 кг қосылады. Сәттілік.
“Ұлттық сараптама және сертификаттау орталығы” АҚ
Павлодар филиалының өлшеу құралдарын тексеру
бөлімінің бас маманы
Супрун К. П.