Сыбайлас жемқорлықтың ұзақ тарихы бар және адамзат қоғамының дамуымен тығыз байланысты. Сыбайлас жемқорлықтың тарихи тамыры ықыласқа бөлену үшін сыйлықтар беру дәстүрінен бастау алады. Қымбат сыйлық адамды басқа өтініш берушілерден ерекшелендірді және оның өтінішін тыңдауға және орындауға ықпал етті.
ҚР СТ 3049-2017 «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл менеджменті жүйесі. Талаптар және қолдану жөніндегі нұсқаулық» стандарты бойынша сыбайлас жемқорлық деп қолданыстағы заңнаманы бұза отырып, материалдық құндылықтарды (қаржылық және қаржылық емес), тікелей немесе делдалдар арқылы және орналасқан жеріне қарамастан, осыған ұқсас әрекет ететін немесе керісінше әрекет етпейтін адамды көтермелеу немесе марапаттау түрінде, осы адамның қызметінің көрсеткіштерімен мәселелерді шешу үшін ұсыну, уәде беру, беру, қабылдау және сұрау салу түсініледі.
Сыбайлас жемқорлық бүкіл әлемдегі ең жойқын және күрделі мәселелердің бірі. www.iso.org ресми сайтында ұсынылған статистикалық мәліметтерге сәйкес жыл сайын 1 триллион доллардан астам АҚШ доллары пара түрінде беріледі, бұл апатты салдарға, өмір сапасының нашарлауына, кедейлердің көбеюіне және қоғамдық сенімнің бұзылуына әкеледі.
Сыбайлас жемқорлық қылмыстарының теріс құбылысы қоғамда моральдық-идеологиялық негіздердің қалыптасуына айтарлықтай ықпал етеді. Нәтижесінде қоғамда сыбайлас жемқорлыққа жоғары төзімділік туындайды, осы құбылысқа жұмсақ көзқарас қалыптасады. Сыбайлас жемқорлық жүйелі сипатқа ие болуы мүмкін.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылды қылмыстық-құқықтық қамтамасыз ету мақсатында және халықаралық міндеттемелерді орындау мүддесінде Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасағаны үшін қылмыстық жауаптылықты белгілейді.
Мәселен, Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің статистикалық деректеріне сәйкес, 2023 жылы Қазақстанда 524 құқық бұзушылық (өндірістегі қылмыстық істер) тіркелді. ҚР ҚК 366 бабы бойынша – пара алу; ҚР ҚК 367 бабы – пара беру; ҚР ҚК 368 бабы – пара алудағы делдалдық, ҚР ҚК 369 бабы – қызметтік жалғандық (2022 жылы 589 құқық бұзушылық); ҚР ҚК 361 бабы бойынша 197 құқық бұзушылық (іс жүргізудегі қылмыстық істер) – лауазымдық өкілеттіктерді теріс пайдалану; ҚР ҚК 362 бабы бойынша – билікті немесе лауазымдық өкілеттікті асыра пайдалану (2022 жылы 255 құқық бұзушылық).
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы халықаралық келісімдер арқылы мемлекеттің тырысуына, «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V ҚРЗ Қазақстан Республикасының Заңының қабылдауына қарамастан, сыбайлас жемқорлық қоғамға және жалпы мемлекетке елеулі қауіп төндіруді жалғастыруда, тиісті басқаруға, дамуға кедергі келтіреді және бәсекелестікті азғыртады.
Жоғарыда аталған мәселені шешу үшін заңдарды қатаңдату жеткіліксіз, сондықтан ұйымдар сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылға белсенді үлес қосуы үшін де жауап береді. Ол үшін ұйымдарда ҚР СТ 3049-2017 (ISO 37001:2016) «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл менеджменті жүйесі.
Талаптар және қолдану жөніндегі нұсқаулық» талаптарына сәйкес сыбайлас жемқорлыққа қарсы жүйені енгізу арқылы қол жеткізуге болады. Көрсетілген стандарттың талаптары жалпы болып табылады және барлық ұйымдардың түріне, көлеміне және қызмет сипатына қарамастан қолдануға арналған.
Стандарт сыбайлас жемқорлық жағдайларының алдын алу және анықтау бойынша мынадай іс-шараларды орындауды көздейді:
– Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саясатын әзірлеу;
– сыбайлас жемқорлыққа қарсы нормалардың сақталуын қамтамасыз ету рәсімдерін құру;
– сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін сәйкестендіру және бағалау;
– сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы мақсаттарды белгілеу және оларға қол жеткізуді жоспарлау;
– жұмысқа орналастыру рәсімдерін енгізу (кандидаттарды кешенді тексеру; сыйақы беру жүйесін енгізу, қызметкерлерді сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саясатының сәйкестігіне декларациялау және т. б.);
– қаржылық бақылау тетіктерін енгізу;
– сатып алуды, күнделікті қызметті, сатуды, жарнаманы және басқа да қаржылық емес құралдарды бақылау тетіктерін енгізу;
– бақыланатын ұйымдар мен іскер әріптестердің сыбайлас жемқорлыққа қарсы тетіктерін енгізуі;
– сыйлықтарды ұсынудың немесе қабылдаудың, шығындарды төлеудің алдын алу рәсімдерін енгізу;
– сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың сәйкес келмейтін тетіктері кезінде тиісті шараларды енгізу;
– сыбайлас жемқорлыққа күдік туралы хабарлау рәсімдерін енгізу;
– сыбайлас жемқорлыққа қатысты тергеу және шаралар қабылдау
– және басқа да іс-шаралар.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы менеджмент жүйесін мұқият жоспарлау, құру, бейресми енгізу және нәтижелі жұмыс істеуі ұйымдарға сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін едәуір азайтуға мүмкіндік береді, ұйым қызметінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнамаға және ерікті міндеттемелерге сәйкестігін қамтамасыз етеді және мүдделі тараптарға сыбайлас жемқорлыққа қарсы бақылау рәсімдерін енгізу жөніндегі жұмысыңызды көрсетеді.

Менеджмент жүйелерінің сәйкестігін растау және маркетинг бөлімінің сектор меңгерушісі Карпов А. В.